ՔԱՐՏԱՇԸ
ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ԱՆՏԻՊ ՊՈԵՄԸ
«Քարտաշը (գրական պորտրետ)» պոեմը Պ. Սևակի անտիպ գործերից է: Ինքնագիրը՝ մաքուր, ընթեռնելի, 15 էջ ծավալով, պահպանվում է Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի Գուրգեն Մահարու ֆոնդում (թիվ 349): Պարույր Սևակն այն գրել է 1947թ.: Բաղկացած է 402 տողից: Առաջին էջին մատիտով կա մակագրություն՝ «Ընկ. Հարությունյանին: Քննել երիտասարդ գրողների սեկցիայում: Հ. Քոչար»: Դարձյալ առաջին էջին մատիտով ավելացված է՝ «Ինչ քննել, տաղանդավոր պոետ է... 1947, ստորագրություն»:
1947թ. Հրաչյա Քոչարը Հայաստանի գրողների միության վարչության քարտուղար էր: Հարությունյանը կա՛մ գրականագետ Սուրեն Հարությունյանն է, որը 1947-1949թթ. արտասահմանյան երկրների հետ բարեկամության և մշակութային կապի հայկական ընկերության նախագահն էր, որտեղ 1946-1949թթ. Պ. Սևակն աշխատել է որպես մամուլի բաժնի խորհրդատու, կա՛մ Սաղաթել Հարությունյանը, որը 1946-ից ՀԳՄ անդամ էր: Սևակը՝ ՀԳՄ անդամ է դարձել 1949-ից: Հավանաբար վերջինն է, որ Սևակից երեք տարով մեծ էր և երիտասարդ գրողների բաժանմունքի եռանդուններից էր:
Ինչպես է այն հայտնվել Մահարու թղթերի մեջ: Առաջին աքսորից Մահարին վերադարձել է 1947թ. օգոստոսի 9-ին և օգոստոսի 20-ին արդեն Երևանում էր, իսկ երկրորդ աքսորի ուղարկել են 1949թ. մարտի 5-ի դատավճիռով: Մահարուն սիրով «գտան» երիտասարդ բանաստեղծները, որոնց մեջ, ըստ Մահարու ինքնակենսագրության, նաև Պ. Սևակն էր (Գ. Մահարի, Երկերի ժողովածու, հ. 1, Ե, 1966, էջ XIII): Գրողների միությունից և հատկապես Հ. Քոչարից նա նեղացած էր, որովհետև «վերջինս մերժել էր տպագրել նրա ստեղծագործությունները, անգամ Ստեփան Շչիպաչևից կատարած թարգմանությունը» (Դ. Գասպարյան, Փակ դռների գաղտնիքը, Ե, 1994, էջ 66): Մահարին ապրում էր անվստահության մթնոլորտում, և հազիվ թե Քոչարը նրան ներգրավեր ԳՄ աշխատանքների մեջ, առավել ևս, որ Քոչարը Ն. Զարյանի հետ մեկտեղ այն խմբի գրողների մեջ էր, ովքեր 1937-ին աքսորի կամ գնդակահարության էին ուղարկում իրենց գրական ընկերներին, որպեսզի ավելի ուշ ստեղծեին իրենց գրական «կոլխոզը»:
Պոեմը Մահարուն կարող էր տալ հենց ինքը՝ Սևակը, կարծիք իմանալու համար: Պոեմի ձեռագրի կողքին կան դիպուկ նշումներ, որ ամենայն հավանականությամբ կատարել է Մահարին: Վրա է հասել երկրորդ աքսորը, Մահարուն ձերբակալել են, և այդ պոեմն այդպես էլ մնացել է նրա թղթերի մեջ ու հայտնվել նրա պահոցում:
Ձեռագրի համապատասխան տողերի կողքին արվել են այսպիսի լուսանցանշումներ.
20-30-րդ՝ «Այսքան հեռավոր հանգ!»:
114-րդ՝ «Ո՞ւմ դեմ է»:
127-131՝ «Շինծու է»:
219-224՝ «Ե՞րբ դարձավ քարտաշ»:
230-234՝ «Լավ է»:
307-309՝ «Հակառակը՝ Վիլհելմը թուրքի յաթաղանով»:
324-334՝ «Որդու սպանվելը չի հուզում, որովհետև նա անծանոթ է ընթերցողին»:
343-344՝ «Վերքը չի ծածկվում սպիներով, այլ սպիանում է»:
355-354՝ «Ինչացո՞ւ է այս ներգաղթը»:
366-367՝ «Շինծու համեմատություն է, որ ճիշտ չէ»:
Պոեմը մի քարտաշի դիմանկարային ակնարկ է, բնույթով պատմողական երկ: Նյութը՝ այդ տարիներին խրախուսվող աշխատանքային առօրյան, աշխատավորի կերպարը: Իսկ այս քարտաշը նաև հայրենադարձ է և ծանրաբեռնված է պատմական հիշողություններով: Սևակն արձագանքում է նաև 1946-ի հայրենադարձությանը:
Սա այն Սևակը չէ, որ 1942-ին տպագրեց իր առաջին հզոր բանաստեղծությունները, այլ այն Սևակը, որը նախապատրաստում էր առաջին՝ «Անմահները հրամայում են» (1948) գիրքը: Հրապարակում ենք որպես Պ. Սևակի գրական ժառանգության նորահայտ մի էջ՝ հուսալով, որ վերջապես արդեն անհետաձգելի անհրաժեշտություն կդառնա նրա երկերի ժողովածուի ամբողջական գիտական հրատարակությունը:
ԴԱՎԻԹ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
