ՑԱՅԳԱԼՈՒՅՍԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ
ՂՈՂԱՆՋ ԱՎԵՏԻՍԻ
Հազար ութ հարյուր վաթսունինն թվին
Հայոց այգիներն ի՞նչ պտուղ տվին,
Հայոց հանդերում ի՞նչ բերք էր հասել,-
Դժվար է ասել:
Հազար ութ հարյուր վաթսունինն թվին
Հայոց այգիներն ի՞նչ պտուղ տվին,
Հայոց հանդերում ի՞նչ բերք էր հասել,-
Դժվար է ասել:
Սակայն այդ թվին Մայր Հայաստանի
Արգանդը եղավ սրբորեն բեղուն,
Մի մանուկ ծնվեց Լոռվա Դսեղում…
Նա հետո պիտի դառնա պատանի,
Եվ երիտասարդ, և այր իմաստուն,
Անբախտ Մարոյին լացով սպանի,
Մեր հառաչանքը հասցնի Աստծուն,
Մրմուռից դաղված նրա բերանով
Սարոյի նանը պիտի ողբ ասի,
Մսրա զորքի հետ Դավիթը խոսի,
Գիքորը կանչի, «Էստի՛ համեցեք…»:
Նա պիտի երգի՝ ինչ է կամեցել
Իր մոխրակալած-հրակեզ հոգին
Եվ՝ որքան տրտում-նույնքան կենսագին՝
Տարիներ հետո նա պիտի դառնա
Մի ժողովրդի ազնիվ կենսագիր…
Միևնույն թվին, Լոռուց շատ հեռու՝
Անատոլուի խավար խորքերում
Մեկ ուրիշ մանուկ լույս աշխարհ եկավ,
Մինչ հայրը նրա՝ Գևոն կոշկակար,
Գոգնոցը հանեց, արխալուղ հագավ,
Հարևան-դրկից՝ մի-մի շիշ օղով՝
Նրա տուն մտան՝ աչքալուսանքի,
Հետո հերթն եկավ կանանց հոսանքի.
Մի թաս խավիծով կամ ձվածեղով՝
Ծննդկանի շուրջ նստեցին նրանք՝
Որդուն մաղթելով արևշատություն,
Նորատի մորը՝ շուտ ապաշխարանք,
Աղվորիկ մի հարս,
Բարի տատություն…
……………………
……………………
Երևի այդօր -
Եթե ոչ մարդկանց,
Գեթ ամենալուր և ամենազոր բնության համար -
Տոն էր անսովոր.
Չէ որ նա գիտեր, թե ում է ծնել,
Լսում էր չէ որ,
Թե ինչ նվագներ և ինչ անհամար,
Ինչ հայաշխարհիկ երգեր են հնչում
Այդ երկու թխլիկ նորածինների
Դեռ ոչինչ չասող առաջին ճիչում…
Արգանդը եղավ սրբորեն բեղուն,
Մի մանուկ ծնվեց Լոռվա Դսեղում…
Նա հետո պիտի դառնա պատանի,
Եվ երիտասարդ, և այր իմաստուն,
Անբախտ Մարոյին լացով սպանի,
Մեր հառաչանքը հասցնի Աստծուն,
Մրմուռից դաղված նրա բերանով
Սարոյի նանը պիտի ողբ ասի,
Մսրա զորքի հետ Դավիթը խոսի,
Գիքորը կանչի, «Էստի՛ համեցեք…»:
Նա պիտի երգի՝ ինչ է կամեցել
Իր մոխրակալած-հրակեզ հոգին
Եվ՝ որքան տրտում-նույնքան կենսագին՝
Տարիներ հետո նա պիտի դառնա
Մի ժողովրդի ազնիվ կենսագիր…
Միևնույն թվին, Լոռուց շատ հեռու՝
Անատոլուի խավար խորքերում
Մեկ ուրիշ մանուկ լույս աշխարհ եկավ,
Մինչ հայրը նրա՝ Գևոն կոշկակար,
Գոգնոցը հանեց, արխալուղ հագավ,
Հարևան-դրկից՝ մի-մի շիշ օղով՝
Նրա տուն մտան՝ աչքալուսանքի,
Հետո հերթն եկավ կանանց հոսանքի.
Մի թաս խավիծով կամ ձվածեղով՝
Ծննդկանի շուրջ նստեցին նրանք՝
Որդուն մաղթելով արևշատություն,
Նորատի մորը՝ շուտ ապաշխարանք,
Աղվորիկ մի հարս,
Բարի տատություն…
……………………
……………………
Երևի այդօր -
Եթե ոչ մարդկանց,
Գեթ ամենալուր և ամենազոր բնության համար -
Տոն էր անսովոր.
Չէ որ նա գիտեր, թե ում է ծնել,
Լսում էր չէ որ,
Թե ինչ նվագներ և ինչ անհամար,
Ինչ հայաշխարհիկ երգեր են հնչում
Այդ երկու թխլիկ նորածինների
Դեռ ոչինչ չասող առաջին ճիչում…
Երևի այդօր ցերեկը ձգվեց՝
Քնից նոր զարթնած կտրիճի նման,
Իսկ ստվերները՝
Հարված սպասող շնիկների պես պոչերը քաշած՝
Լուռ կծկըվեցին…
Երևի ահեղ ջրվեժներն այդօր
Հոսեցին անձայն, ինչպես նկարում,
Եվ լույսը երգեց,
Քարը պար եկավ…
Անատոլուի ավազուտներում երևի այդօր
Մարդիկ-քնի մեջ-ըմպեցին զովը Լոռվա ձորերի,
Ջահել այրու պես ծարավ արտերը և այգին պապակ
Հագուրդ ստացան կրքոտ Դևբեդի ջրից անապակ…
Իսկ Լոռվա ձորում քուն մտած մարդկանց
Երազ այցելեց,
Մի հրաշալի՜ց-անսովո՜ր երազ.
Հարավից չված հազարան մի հավք,
Սոխակի ձայնով-ուժով անգըղի,
Աքլորների հետ լուսայգ շեփորեց կտուրներն ի վար,
Հետո դարավոր կաղնու փչակը կտցով քչփորեց
Եվ-մե՜կ էլ հանկարծ-
Իր կտցի վրա այնտեղից հանեց
Շողեր ծալծըլված,
Շողեր դարսիդարս՝
Օձունի վանքի Շարակնոցի պես:
Մինչ այդ շողերը, ծալ-ծալ բացվելով,
Հենց այն է պիտի-ծլընգ հա՜ ծլընգ-զնգային կարմիր,
Հազարան հավքը հրթիռվեց-գնաց՝
Վերև սուրացող ասուպի նման,
Եվ… թառե՞ց արդյոք Լուսաստղի վրա,
Թե՞ ինքը դարձավ Լուսաստըղ մի նոր…
Քնից նոր զարթնած կտրիճի նման,
Իսկ ստվերները՝
Հարված սպասող շնիկների պես պոչերը քաշած՝
Լուռ կծկըվեցին…
Երևի ահեղ ջրվեժներն այդօր
Հոսեցին անձայն, ինչպես նկարում,
Եվ լույսը երգեց,
Քարը պար եկավ…
Անատոլուի ավազուտներում երևի այդօր
Մարդիկ-քնի մեջ-ըմպեցին զովը Լոռվա ձորերի,
Ջահել այրու պես ծարավ արտերը և այգին պապակ
Հագուրդ ստացան կրքոտ Դևբեդի ջրից անապակ…
Իսկ Լոռվա ձորում քուն մտած մարդկանց
Երազ այցելեց,
Մի հրաշալի՜ց-անսովո՜ր երազ.
Հարավից չված հազարան մի հավք,
Սոխակի ձայնով-ուժով անգըղի,
Աքլորների հետ լուսայգ շեփորեց կտուրներն ի վար,
Հետո դարավոր կաղնու փչակը կտցով քչփորեց
Եվ-մե՜կ էլ հանկարծ-
Իր կտցի վրա այնտեղից հանեց
Շողեր ծալծըլված,
Շողեր դարսիդարս՝
Օձունի վանքի Շարակնոցի պես:
Մինչ այդ շողերը, ծալ-ծալ բացվելով,
Հենց այն է պիտի-ծլընգ հա՜ ծլընգ-զնգային կարմիր,
Հազարան հավքը հրթիռվեց-գնաց՝
Վերև սուրացող ասուպի նման,
Եվ… թառե՞ց արդյոք Լուսաստղի վրա,
Թե՞ ինքը դարձավ Լուսաստըղ մի նոր…
…Երևի այդօր-քանի՜ դար հետո-
Երկինք ու երկիր հաշտվեցին նորից…
…Երևի այդօր-քանի՜ դար հետո-
«Հայաստան» բառից պոկվեցին-ընկան
«Ռուսա»-ն ու «Տաճկա»-ն…
Երկինք ու երկիր հաշտվեցին նորից…
…Երևի այդօր-քանի՜ դար հետո-
«Հայաստան» բառից պոկվեցին-ընկան
«Ռուսա»-ն ու «Տաճկա»-ն…
ՂՈՂԱՆՋ ՈՐԲՈՒԹՅԱՆ
Իր ժողովրդի զավակն իսկական՝
Ժողովրդի պես ինքն էլ որբ մնաց,
Նա նույնիսկ չկար և մի տարեկան,
Երբ…մայրը գնաց:
Իր ժողովրդի զավակն իսկական՝
Ժողովրդի պես ինքն էլ որբ մնաց,
Նա նույնիսկ չկար և մի տարեկան,
Երբ…մայրը գնաց:
Ա՛խ, եթե գնաց՝
Նրա լույս հոգին թող որ համբառնա,
Արժանի դառնա
Իր հավատացած երկնային գահին,
Նրա լույս հոգին թող որ համբառնա,
Արժանի դառնա
Իր հավատացած երկնային գահին,
Բայց ինչո՞ւ գնաց Հայոց Թագուհին:
Մնար
Ու ծիծ տար
Իր Սողոմոնին-մեր Կոմիտասին,
Մնար
Ու հոգար
Մեր մինուճարի՜-իր որդու մասին:
Մնար ու նրան մայրություն աներ,
Հուսահատության, տրտմության պահին
Նրա ճակատի ամպերը վաներ,
Նախ՝ նրա ոտի
Ու ծիծ տար
Իր Սողոմոնին-մեր Կոմիտասին,
Մնար
Ու հոգար
Մեր մինուճարի՜-իր որդու մասին:
Մնար ու նրան մայրություն աներ,
Հուսահատության, տրտմության պահին
Նրա ճակատի ամպերը վաներ,
Նախ՝ նրա ոտի
Ու հետո՝ սրտի
Փշերը հաներ:
Մնար, որ հետո,
Շա՜տ ու շա՜տ հետո,
Երբ որդին քայլեց մութ արահետով,
Որ անդարձ եղավ ու եղավ անել,
Թերևս նա իր մայրական սրտով
Իր մինուճարի ու մեր հանճարի
Սև ցավը տաներ…
Մնար, որ հետո,
Շա՜տ ու շա՜տ հետո,
Երբ որդին քայլեց մութ արահետով,
Որ անդարձ եղավ ու եղավ անել,
Թերևս նա իր մայրական սրտով
Իր մինուճարի ու մեր հանճարի
Սև ցավը տաներ…
Մնար,
Որ նրան մի ողջ ժողովուրդ
«Մեծ Մա՜յր» անվաներ,
«Վեհամա՜յր» կոչեր.
Մի ողջ ժողովուրդ սուրբ ձեռքը նրա
Իր բերնին տաներ,
Փեշերը պաչեր…
Որ նրան մի ողջ ժողովուրդ
«Մեծ Մա՜յր» անվաներ,
«Վեհամա՜յր» կոչեր.
Մի ողջ ժողովուրդ սուրբ ձեռքը նրա
Իր բերնին տաներ,
Փեշերը պաչեր…
Մնա՛ր… Չմնա՜ց:
Գեթ հայրը մնար…
Բայց նա էլ գնաց,
Երբ որդին չկար տասը տարեկան,
Իր ժողովրդի զավակն իսկական՝
Ժողովրդի պես նա որբուկ մնաց:
Նա մնաց անտուն, մնաց բնավեր…
-Տո լա՜ճ տնավեր…
Եղավ անդադար, եղավ բնավեր,
-Տո լա՜ճ տնավեր…
Գրկանոց հասակ, վիրավոր սրտիկ,
Աչքերում՝ արցունք, ճակատին՝ քրտինք,
Աշնան պաղ քամուն ու ձմռան ցրտին
Որբուկն ո՞ւր մնա, որբուկն ո՞ւր գնա.
Որտե՞ղ տաքանա, ո՞ւմ թոնրան շրթին.
-Տո լա՛ճ տնավեր…
Բայց նա էլ գնաց,
Երբ որդին չկար տասը տարեկան,
Իր ժողովրդի զավակն իսկական՝
Ժողովրդի պես նա որբուկ մնաց:
Նա մնաց անտուն, մնաց բնավեր…
-Տո լա՜ճ տնավեր…
Եղավ անդադար, եղավ բնավեր,
-Տո լա՜ճ տնավեր…
Գրկանոց հասակ, վիրավոր սրտիկ,
Աչքերում՝ արցունք, ճակատին՝ քրտինք,
Աշնան պաղ քամուն ու ձմռան ցրտին
Որբուկն ո՞ւր մնա, որբուկն ո՞ւր գնա.
Որտե՞ղ տաքանա, ո՞ւմ թոնրան շրթին.
-Տո լա՛ճ տնավեր…
Որբուկի սիրտը՝ ապակի փշուր,
Ա՜խ դրսից կարմիր-ներսից փուշ մասուր.
Որբը՝ մոլոր գառ, աշխարքը՝ մսուր,-
Ո՞վ նայի վրան կամ ո՞վ տա նրան
Մի պատառ ժպիտ, շոյանք մի փշուր,
-Տո լա՜ճ տնավեր…
Ա՜խ դրսից կարմիր-ներսից փուշ մասուր.
Որբը՝ մոլոր գառ, աշխարքը՝ մսուր,-
Ո՞վ նայի վրան կամ ո՞վ տա նրան
Մի պատառ ժպիտ, շոյանք մի փշուր,
-Տո լա՜ճ տնավեր…
Դռնեդուռ երգեց-ձայնը՝ կլկլան,
Բերանն էր կերգեր, իսկ աչքը կուլար,
Դունչիկից կելներ ծխի տաք քուլան,
Սրտիկն էր էրվում, որտիկ սևավո՜ր,
Ցավերն էին փուքս, անձիկն էր քուրան…
-Տո լա՛ճ տնավեր…
Բերանն էր կերգեր, իսկ աչքը կուլար,
Դունչիկից կելներ ծխի տաք քուլան,
Սրտիկն էր էրվում, որտիկ սևավո՜ր,
Ցավերն էին փուքս, անձիկն էր քուրան…
-Տո լա՛ճ տնավեր…
Երկու ձիգ տարի նա այսպես պիտի
Ման գա երգելով ու շուրջը դիտի
Մի հացի հույսով կամ մի հավկիթի,
Միտքը՝ հազար տեղ, աչքը՝ մի կետի…
Սկիզբըդ խոց էր, վերջըդ՝ ո՞վ գիտի…
-Տո լա՛ճ տնավեր…
Ման գա երգելով ու շուրջը դիտի
Մի հացի հույսով կամ մի հավկիթի,
Միտքը՝ հազար տեղ, աչքը՝ մի կետի…
Սկիզբըդ խոց էր, վերջըդ՝ ո՞վ գիտի…
-Տո լա՛ճ տնավեր…
ՂՈՂԱՆՋ ՑՆԾՈՒԹՅԱՆ
Գևոն չթողեց որդուն ապարանք,
Ոչ էլ Թագուհին թողել էր գանձեր,
Բայց ինչ ունեին-չունեին նրանք՝
Իրենց որբացած որդուն էր անցել:
Գևոն չթողեց որդուն ապարանք,
Ոչ էլ Թագուհին թողել էր գանձեր,
Բայց ինչ ունեին-չունեին նրանք՝
Իրենց որբացած որդուն էր անցել:
Իսկ ի՞նչ ունեին: Լոկ ձայն կլկըլան.-
Մերթ այնպես մեղմիկ,
Ասես թե գինով լցնում են կուլան.
Մերթ այնպես զնգուն,
Ասես թե կիրճում հովն է շնկշնկում.
Մերթ այնպես խաղաղ,
Կաքավն է ասես սաղմոսում «կղա».
Մերթ այնպես հորդուն,
Ասես ընկել ես ջաղացի ջրտուն…
Մերթ այնպես մեղմիկ,
Ասես թե գինով լցնում են կուլան.
Մերթ այնպես զնգուն,
Ասես թե կիրճում հովն է շնկշնկում.
Մերթ այնպես խաղաղ,
Կաքավն է ասես սաղմոսում «կղա».
Մերթ այնպես հորդուն,
Ասես ընկել ես ջաղացի ջրտուն…
Նրանք գիտեին իրենց Կուտինան՝
Անատոլուի խավար խորքերում:
Բայց նրանք, դիցուք, և գիտենային,
Թե իրենց պապի պապին ու քեռուն
Գաղթի ճամփան է բերել հասցըրել
Ինչ-որ Ցղնայից այս Կուտինային:
Այսքանը թեկուզ և գիտենային:
Ո՞վ պատմեր սակայն, որ գյուղն այդ Ցղնա
Եվ Մասյաց փեշը Գողթանն է չքնաղ:
Արդեն կիսակույր՝ տաճկախավարից,
Ո՞վ պատմեր նրանց Գողթան գավառից,
Գողթան գավառի երգասաններից՝
Վիպող-վիպասան մեր գուսաններից:
Անատոլուի խավար խորքերում:
Բայց նրանք, դիցուք, և գիտենային,
Թե իրենց պապի պապին ու քեռուն
Գաղթի ճամփան է բերել հասցըրել
Ինչ-որ Ցղնայից այս Կուտինային:
Այսքանը թեկուզ և գիտենային:
Ո՞վ պատմեր սակայն, որ գյուղն այդ Ցղնա
Եվ Մասյաց փեշը Գողթանն է չքնաղ:
Արդեն կիսակույր՝ տաճկախավարից,
Ո՞վ պատմեր նրանց Գողթան գավառից,
Գողթան գավառի երգասաններից՝
Վիպող-վիպասան մեր գուսաններից:
…Փանդիռը գրկած ու վինը ծնկան,
Իրենք իրենցով ու դիցով լեցուն՝
Դուռ-դարպասների սալքարին նստել,
Երգել են նրանք վեպը Սաթինկան,
Աչքերն են գովել Ալանաց դստեր,
Եվ խոսքը խելոք, և մեջքը բարակ,
Եվ Արտաշիսի սիգալը արագ՝
Ձեռքին շիկափոկ-ոսկեօղ պարան…
Իսկ Արտավա՜զդը, որին և տարան
Քաջքերը ի վեր Ազատն ի Մասիս…
Իսկ հապա հպարտ Տրդատի՜ մասին,
Որ սեգ սիգալով՝
Իր հուժկու քայլով
Գետերի թմբեր և ամբարտակներ
Ավիրեց տարավ…
Իսկ Շամիրա՛մը պագշոտ
Ու տաքշող,
Գեղեցիկ ապրած-գեղեցիկ մեռած
Գեղեցիկ Արա՜ն…
Հաճախ կույր ծնված, անուս ու թերուս,
Բայց միշտ ողողված կրակով ներքին,
Իրենց յոթնաղի տավիղը ձեռքին՝
Նրանք են երգել ծնունդն այն աստծո,
Որ հուր հեր ուներ, բոց ուներ մորուս,
Երբ երկնում էր ծով, երկիր ու երկին,
Երբ ծուխ էր ելնում եղեգան փողից,
Երբ բոց էր ելնում եղեգան փողից…
Երգել են նրանք մեր պտղած հողից,
Գինուց, խաղողից,
Մեր սրտի դողից,
Երգել են նրանք մեր ցորեն հացից,
Մեր խինդ ու լացից,
Մարտում ընկածից.
Խորհել՝ երգելով,
Նվագով ցավել,
Երգել ձեռքերով՝
Պարել-կաքավել…
Իրենք իրենցով ու դիցով լեցուն՝
Դուռ-դարպասների սալքարին նստել,
Երգել են նրանք վեպը Սաթինկան,
Աչքերն են գովել Ալանաց դստեր,
Եվ խոսքը խելոք, և մեջքը բարակ,
Եվ Արտաշիսի սիգալը արագ՝
Ձեռքին շիկափոկ-ոսկեօղ պարան…
Իսկ Արտավա՜զդը, որին և տարան
Քաջքերը ի վեր Ազատն ի Մասիս…
Իսկ հապա հպարտ Տրդատի՜ մասին,
Որ սեգ սիգալով՝
Իր հուժկու քայլով
Գետերի թմբեր և ամբարտակներ
Ավիրեց տարավ…
Իսկ Շամիրա՛մը պագշոտ
Ու տաքշող,
Գեղեցիկ ապրած-գեղեցիկ մեռած
Գեղեցիկ Արա՜ն…
Հաճախ կույր ծնված, անուս ու թերուս,
Բայց միշտ ողողված կրակով ներքին,
Իրենց յոթնաղի տավիղը ձեռքին՝
Նրանք են երգել ծնունդն այն աստծո,
Որ հուր հեր ուներ, բոց ուներ մորուս,
Երբ երկնում էր ծով, երկիր ու երկին,
Երբ ծուխ էր ելնում եղեգան փողից,
Երբ բոց էր ելնում եղեգան փողից…
Երգել են նրանք մեր պտղած հողից,
Գինուց, խաղողից,
Մեր սրտի դողից,
Երգել են նրանք մեր ցորեն հացից,
Մեր խինդ ու լացից,
Մարտում ընկածից.
Խորհել՝ երգելով,
Նվագով ցավել,
Երգել ձեռքերով՝
Պարել-կաքավել…
Ո՞վ է մեզ տվել, եթե ոչ նրանք,
Փող ու թմբուկին խաղացող մատներ,
Լեռն ի վար վարգող եղնիկի ոտներ,
Եվ Նավասարդյան թարմ առավոտներ,
Եվ առավոտներ վառ Վարդավառի,
Եվ ծուխ ծխանի՝ հայրենի կրակ,-
Ո՞վ է մեզ տվել, եթե ոչ նրանք՝
Վիպասանները Գողթան գավառի:
գաղթած,
Գերանը ջարդած ու սյունը խախտած
Ինչ-որ տնակի կիսախավարում,
Գողթնից շատ հեռո՛ւ, մի խորթ գավառում,
Որտեղ վարակը օտար շարավի
Ուտում էր մարմին ու հոգի կրծում,-
Ո՞ւմ մտքով կանցներ, և ո՞վ էր կարծում,
Թե պիտի շողա Գողթան շառավիղ,
Պիտի բոցկլտա Գողթան պայազատ՝
Նույնքա՛ն հարազատ,
Նույնքան հա՛յ ազատ,
Որքան և նրանք.
Արժանի ժառանգ
Գողթան գավառի հայ գուսանների,
Փողհար փանդռահար վիպասանների՝
Օտարի շնչից զանազանելի,
Այդքանով՝ նաև անհասանելի…
Փող ու թմբուկին խաղացող մատներ,
Լեռն ի վար վարգող եղնիկի ոտներ,
Եվ Նավասարդյան թարմ առավոտներ,
Եվ առավոտներ վառ Վարդավառի,
Եվ ծուխ ծխանի՝ հայրենի կրակ,-
Ո՞վ է մեզ տվել, եթե ոչ նրանք՝
Վիպասանները Գողթան գավառի:
գաղթած,
Գերանը ջարդած ու սյունը խախտած
Ինչ-որ տնակի կիսախավարում,
Գողթնից շատ հեռո՛ւ, մի խորթ գավառում,
Որտեղ վարակը օտար շարավի
Ուտում էր մարմին ու հոգի կրծում,-
Ո՞ւմ մտքով կանցներ, և ո՞վ էր կարծում,
Թե պիտի շողա Գողթան շառավիղ,
Պիտի բոցկլտա Գողթան պայազատ՝
Նույնքա՛ն հարազատ,
Նույնքան հա՛յ ազատ,
Որքան և նրանք.
Արժանի ժառանգ
Գողթան գավառի հայ գուսանների,
Փողհար փանդռահար վիպասանների՝
Օտարի շնչից զանազանելի,
Այդքանով՝ նաև անհասանելի…
Ո՞վ է հասկացել քմայքը բախտի,
Եվ այն էլ… հայոց.
Հանկարծ կեռմանը ազգավեր գաղթի՝
Կածանը վայոց,
Դառնում է ճամփա համահավաքման,
Խոյանք է դառնում թռիչքը անկման…
Եվ այն էլ… հայոց.
Հանկարծ կեռմանը ազգավեր գաղթի՝
Կածանը վայոց,
Դառնում է ճամփա համահավաքման,
Խոյանք է դառնում թռիչքը անկման…
Ո՞վ է հասկացել քմայքը բախտի,
Եվ այն էլ… հայոց:
Եվ այն էլ… հայոց:
ՂՈՂԱՆՋ ՀՈՒՍՈ
Ութսունմեկ թիվ: Վաղարշապատ: Էջմիածին:
Միրգ ու փոշի: Անխիղճ արև:
Շողամրցում Մասիսների, Արագածի:
Սրբագործված հին-հին քարեր:
Եվ Մայր Արաքս: Եվ Մայր Տաճար:
Տաճարի շուրջ՝ սուրբ-սուրբ վանքեր,
Հնչող,
Շնչող,
Կանչող զանգեր…
Եվ Ճեմարան՝ մտքի կաճառ:
Ութսունմեկ թիվ: Վաղարշապատ: Էջմիածին:
Միրգ ու փոշի: Անխիղճ արև:
Շողամրցում Մասիսների, Արագածի:
Սրբագործված հին-հին քարեր:
Եվ Մայր Արաքս: Եվ Մայր Տաճար:
Տաճարի շուրջ՝ սուրբ-սուրբ վանքեր,
Հնչող,
Շնչող,
Կանչող զանգեր…
Եվ Ճեմարան՝ մտքի կաճառ:
Ճեմարանի բակում արձակ,
Որտեղ էլ որ աչք ես ածում՝
Զարմանալի հավաքածու
Խոսվածքների, տարազների:
Ու բոլորի դեմքի վրա՝
Վա՛խ, սպասո՛ւմ, անքնությո՛ւն,
Խոսուն հետքեր երազների:
Որտեղ էլ որ աչք ես ածում՝
Զարմանալի հավաքածու
Խոսվածքների, տարազների:
Ու բոլորի դեմքի վրա՝
Վա՛խ, սպասո՛ւմ, անքնությո՛ւն,
Խոսուն հետքեր երազների:
Ամեն մեկը՝ մի գավառից,
Եվ բոլորը՝ դեռ աղվամազ:
Ամեն մեկը խիտ խավարից՝
Երազում է լույսի մի մաս,
Նույնն է ուզում.
Ուսո՛ւմ, ուսո՜ւմ…
Եվ նրանց մեջ՝ սրան նայիր,
Հագին տարազ տաճկահայի.
Կարմիր շապիկ, կանաչ վարտիք՝
Վրան պնդած մազե գոտիկ,
Նախշուն գուլպա՝ վրան զոլեր,
Ու պոչավոր մաշված սոլեր:
Դեմքը՝ գունատ, բայց խորոտիկ,
Իսկ հայացքը՝ քելե՜ր-ցոլե՜ր…
Եվ բոլորը՝ դեռ աղվամազ:
Ամեն մեկը խիտ խավարից՝
Երազում է լույսի մի մաս,
Նույնն է ուզում.
Ուսո՛ւմ, ուսո՜ւմ…
Եվ նրանց մեջ՝ սրան նայիր,
Հագին տարազ տաճկահայի.
Կարմիր շապիկ, կանաչ վարտիք՝
Վրան պնդած մազե գոտիկ,
Նախշուն գուլպա՝ վրան զոլեր,
Ու պոչավոր մաշված սոլեր:
Դեմքը՝ գունատ, բայց խորոտիկ,
Իսկ հայացքը՝ քելե՜ր-ցոլե՜ր…
Ամենքն՝ իրար մոտիկ-մոտիկ,
Իսկ նա՝ անվերջ մեն ու մենակ:
Թե զարնեին սրտին դանակ՝
Մի պուտ արյուն դրուրս չէր հոսի:
Ո՞նց չմնա նա մեկուսի,
Ո՞նց խառնըվի, ասի-խոսի,
Թե… հայերեն վատ է խոսում:
Բայց նա, մեկ էլ Աստված գիտի,
Թե ինքն ինչպե՜ս, ոնց է ուզում
Ուսո՛ւմ, ուսո՜ւմ:
Իսկ նա՝ անվերջ մեն ու մենակ:
Թե զարնեին սրտին դանակ՝
Մի պուտ արյուն դրուրս չէր հոսի:
Ո՞նց չմնա նա մեկուսի,
Ո՞նց խառնըվի, ասի-խոսի,
Թե… հայերեն վատ է խոսում:
Բայց նա, մեկ էլ Աստված գիտի,
Թե ինքն ինչպե՜ս, ոնց է ուզում
Ուսո՛ւմ, ուսո՜ւմ:
Սակայն նրան
Ո՞վ կընդունի, այն էլ… որտե՜ղ-
Մի հոգևոր ուսումնարան,
Որի սանը մի օր պիտի
Հագնի սքեմ վարդապետի:
Իսկ նա….
Եվ նա վաղը պիտի
Երգի ի լուր և ի վճիռ
Համայն Հայոց Հայրապետի…
Ո՞վ կընդունի, այն էլ… որտե՜ղ-
Մի հոգևոր ուսումնարան,
Որի սանը մի օր պիտի
Հագնի սքեմ վարդապետի:
Իսկ նա….
Եվ նա վաղը պիտի
Երգի ի լուր և ի վճիռ
Համայն Հայոց Հայրապետի…
ՂՈՂԱՆՋ ՆԵՐՄԱՆ
Ու նա սկըսեց… թուրքերեն երգել:
Ու նա սկըսեց… թուրքերեն երգել:
Մանկական ձայնը՝ սկզբում կերկեր,
Վայրկյաններ հետո ինքն իրեն գտավ,
Հունի մեջ մտավ
Ու գնա՛ց-գնա՛ց:
Կաթողիկոսը մթագնեց մնաց:
Մինչ հանկարծահաս զայրույթի ծնված
Կրակը վառվեց ծեր աչքերի մեջ՝
Հենց նոր սկսվող ժպիտը հանգավ:
Առաջի՛ն անգամ,
Առաջի՜ն անգամ
Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մեջ,
Սրբապղծորեն թուրք երգ է մխում…
Ա՛ստ՝ հայոց հոտի այս սուրբ փարախում,
Հովվապետն ինքը ականջ է կախում
Ինչ-որ մի մանկան անօրեն երգի…
Ա՛ստ, ուր հնչել են մեղեդիք ոսկի՝
«Հայր մեր», «Միայն սուրբ»,
«Արեգակն արդար»,
«Ով զարմանսլի»
Կամ «խորհուրդ խորին»,
Ուր զրաբարն է հնչել դարեդար
Եվ շարականն է հուզել բոլորին,-
Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մեջ,
Առաջի՛ն անգամ,
Առաջի՜ն անգամ
Սրբապղծության մանանեխ ընկավ…
Բայց Վեհափառը իր վեհ դերի մեջ՝
Ինչպես վայել է՝ անայլայլ մնաց:
Իսկ մանկան երգը… թա՛փ առավ գնաց:
Գնա՛ց-բարցրացա՛վ,
Եկա՜վ-ցածրացա՛վ,
Քարեքար ընկավ, պատեպատ խփվեց,
Եվ հետո՝ կրկին պոկվե՛ց ու գնա՜ց,
Մի վայրկյան օդում կախ ընկավ մնաց,
Մի անտես թելով կարծես թե կապվեց
Եվ, մի պահ հետո հանկարծ ցած թափվեց,
Թափվեց՝ նշենու ծաղկաթերթի պես,
Հին վանքի ծեփի ճաքած շերտի պես…
Վայրկյաններ հետո ինքն իրեն գտավ,
Հունի մեջ մտավ
Ու գնա՛ց-գնա՛ց:
Կաթողիկոսը մթագնեց մնաց:
Մինչ հանկարծահաս զայրույթի ծնված
Կրակը վառվեց ծեր աչքերի մեջ՝
Հենց նոր սկսվող ժպիտը հանգավ:
Առաջի՛ն անգամ,
Առաջի՜ն անգամ
Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մեջ,
Սրբապղծորեն թուրք երգ է մխում…
Ա՛ստ՝ հայոց հոտի այս սուրբ փարախում,
Հովվապետն ինքը ականջ է կախում
Ինչ-որ մի մանկան անօրեն երգի…
Ա՛ստ, ուր հնչել են մեղեդիք ոսկի՝
«Հայր մեր», «Միայն սուրբ»,
«Արեգակն արդար»,
«Ով զարմանսլի»
Կամ «խորհուրդ խորին»,
Ուր զրաբարն է հնչել դարեդար
Եվ շարականն է հուզել բոլորին,-
Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մեջ,
Առաջի՛ն անգամ,
Առաջի՜ն անգամ
Սրբապղծության մանանեխ ընկավ…
Բայց Վեհափառը իր վեհ դերի մեջ՝
Ինչպես վայել է՝ անայլայլ մնաց:
Իսկ մանկան երգը… թա՛փ առավ գնաց:
Գնա՛ց-բարցրացա՛վ,
Եկա՜վ-ցածրացա՛վ,
Քարեքար ընկավ, պատեպատ խփվեց,
Եվ հետո՝ կրկին պոկվե՛ց ու գնա՜ց,
Մի վայրկյան օդում կախ ընկավ մնաց,
Մի անտես թելով կարծես թե կապվեց
Եվ, մի պահ հետո հանկարծ ցած թափվեց,
Թափվեց՝ նշենու ծաղկաթերթի պես,
Հին վանքի ծեփի ճաքած շերտի պես…
Բառե՛րը… եղո՛ւկ: Իսկ ձա՛յնը… զուլա՛լ.
Այդպես լեռնային վտակն է կարող
Քարերի վրա ծիծաղել ու լալ:
Բառե՛րը… եղո՛ւկ: Իսկ ձա՛յնը… գերո՛ղ.
Մերթ բողոքում է ու գանգատ անում,
Մերթ՝ դառնում այնպես վսեմ ու բարի,
Կարծես հինավուրց այս Մայր Տաճարի
Երկինք խոյացած զանգակատընում
Կախել են մի նո՛ր-անլեզվա՛կ մի զանգ՝
Մի համակ հուզանք…
Թվաց՝ ամպերն են բացխուփիկ խաղում,
Թվաց՝ երկինքն է կապույտ ծիծաղում,
Թվաց՝ թե շոգը հանկարծ կոտըրվեց,
Թվաց՝ թե մի հին երդում կատարվեց…
Կաթողիկոսը մի պահ մոռացավ,
Թե ինքը որտե՞ղ և ի՞նչ է անում,
Ովքե՞ր են շուրջը՝ իր Վեհարանում,-
Եվ այդքանի մեջ,
Ասես քնի մեջ,
Նա դանդաղ ժպտաց
Աչքերով իր թաց:
Հետո ժպիտը սկըսեց հալվել
Ու հետզհետե անհետ վերացավ,
Մինչդեռ աչքերի թացն ավելացավ
Թացն ավելացա՛վ ու ավելացա՛վ…
Այդպես լեռնային վտակն է կարող
Քարերի վրա ծիծաղել ու լալ:
Բառե՛րը… եղո՛ւկ: Իսկ ձա՛յնը… գերո՛ղ.
Մերթ բողոքում է ու գանգատ անում,
Մերթ՝ դառնում այնպես վսեմ ու բարի,
Կարծես հինավուրց այս Մայր Տաճարի
Երկինք խոյացած զանգակատընում
Կախել են մի նո՛ր-անլեզվա՛կ մի զանգ՝
Մի համակ հուզանք…
Թվաց՝ ամպերն են բացխուփիկ խաղում,
Թվաց՝ երկինքն է կապույտ ծիծաղում,
Թվաց՝ թե շոգը հանկարծ կոտըրվեց,
Թվաց՝ թե մի հին երդում կատարվեց…
Կաթողիկոսը մի պահ մոռացավ,
Թե ինքը որտե՞ղ և ի՞նչ է անում,
Ովքե՞ր են շուրջը՝ իր Վեհարանում,-
Եվ այդքանի մեջ,
Ասես քնի մեջ,
Նա դանդաղ ժպտաց
Աչքերով իր թաց:
Հետո ժպիտը սկըսեց հալվել
Ու հետզհետե անհետ վերացավ,
Մինչդեռ աչքերի թացն ավելացավ
Թացն ավելացա՛վ ու ավելացա՛վ…
Փղծկացող Վեհը հազիվ բարբառեց.
- Որդյա՛կ իմ, ո՛րբ իմ…
Ու ձայնը մարեց:
- Որդյա՛կ իմ, ո՛րբ իմ…
Ու ձայնը մարեց:
ՂՈՂԱՆՋ ԱՐԹՆՈՒԹՅԱՆ
Եվ վարանումից, վեճերից հետո,
Իբրև եզակի մի բացառություն,
Կանոնագրքի մի զանցառություն,
Անհայտ օրենքի չգրված կետով՝
Լոկ ձայնի՛ համար
Համարվեց նա սան:
Եվ վարանումից, վեճերից հետո,
Իբրև եզակի մի բացառություն,
Կանոնագրքի մի զանցառություն,
Անհայտ օրենքի չգրված կետով՝
Լոկ ձայնի՛ համար
Համարվեց նա սան:
Այդ կիզիչ ամառ
Նոր բոթեր հասան:
Նոր բոթեր հասան:
Սուլթան Համիդը, ի փառս ալլահի,
Ի նշան ահի
Ամեն մի հայի
Եվ ի գիտություն
Իր երկար քթով ամեն տեղ մտնող
Այդ Եվրոպայի,-
Սուլթան Համիդը տարավ ու բերեց
Եվ-
Ապտակի տեղ,
Ապտակի նման -
Շրը՜խկ՝
«Հայաստան» բառը արգելեց,
Լեզվից, քարտեզից, գրքերից, քերեց.
- Ջնջում եմ, չկա՜,
Ալլա՛հը վկա:
Եվ չի՛ էլ եղել,
Եվ չի՜ լինելու.
Քանդողը ես եմ,
Ո՞վ է շինելու…
Իսկապես, քանդածն ո՞վ պիտի շիներ,
Թե Ալեքսանդըր ցարն էլ իր հերթին՝
Սուրբ խաչելության նշանը սրտին,
Քրիստոնեական ժպիտը շրթին՝
Իր «ամենագութ» ձեռքով ցարական
Հայոց պատմությունն, իբրև առարկա.
Արգելեց բոլոր հայ դպրոցներում.
- Չկա՛, չի՜ եղել…
Ի նշան ահի
Ամեն մի հայի
Եվ ի գիտություն
Իր երկար քթով ամեն տեղ մտնող
Այդ Եվրոպայի,-
Սուլթան Համիդը տարավ ու բերեց
Եվ-
Ապտակի տեղ,
Ապտակի նման -
Շրը՜խկ՝
«Հայաստան» բառը արգելեց,
Լեզվից, քարտեզից, գրքերից, քերեց.
- Ջնջում եմ, չկա՜,
Ալլա՛հը վկա:
Եվ չի՛ էլ եղել,
Եվ չի՜ լինելու.
Քանդողը ես եմ,
Ո՞վ է շինելու…
Իսկապես, քանդածն ո՞վ պիտի շիներ,
Թե Ալեքսանդըր ցարն էլ իր հերթին՝
Սուրբ խաչելության նշանը սրտին,
Քրիստոնեական ժպիտը շրթին՝
Իր «ամենագութ» ձեռքով ցարական
Հայոց պատմությունն, իբրև առարկա.
Արգելեց բոլոր հայ դպրոցներում.
- Չկա՛, չի՜ եղել…
Սուլթանն ու արքան
Ձեռք ձեռքի տվին
Միևնույն թվին…
Ձեռք ձեռքի տվին
Միևնույն թվին…
Իսկ ճեմարանո՛ւմ…
Թուրքախոս սանի կարոտ բերանում,
Անուշ մրգի պես, բայց չհալվելով,
Ի՛նչ բառեր էին հիմա քաղցրանում,
Անհայտությունից հանկարծ բարձրանում
Քաջն Հայկ, Արամ,
Տիգրան Մեծ, Արա,
Մաշտոց, Եղիշե,-
Ո՞ր մեկին հիշել…
Թուրքախոս սանի կարոտ բերանում,
Անուշ մրգի պես, բայց չհալվելով,
Ի՛նչ բառեր էին հիմա քաղցրանում,
Անհայտությունից հանկարծ բարձրանում
Քաջն Հայկ, Արամ,
Տիգրան Մեծ, Արա,
Մաշտոց, Եղիշե,-
Ո՞ր մեկին հիշել…
Եվ չժանգոտած հին բանալիքը մեսրոպյան տառի,
Նախ դժվարությամբ,
Բայց հետզհետե մի լուրջ բարությամբ,
Ուրախ զնգոցով անվերջ պտըտվեց կողպեքում բառի.
Ու բացեց դռներ՝
Սխրագործության,
Դարպասներ բացեց՝
Ահեղ փորձության,
Եվ զարմանալի՛, անհավատալի՛, ճշմարի՛տ դեպքեր՝
Մահադարձությա՜ն…
Նախ դժվարությամբ,
Բայց հետզհետե մի լուրջ բարությամբ,
Ուրախ զնգոցով անվերջ պտըտվեց կողպեքում բառի.
Ու բացեց դռներ՝
Սխրագործության,
Դարպասներ բացեց՝
Ահեղ փորձության,
Եվ զարմանալի՛, անհավատալի՛, ճշմարի՛տ դեպքեր՝
Մահադարձությա՜ն…
Իր այդ բանալուն հավետ պարտական՝
Ընկել էր տղան մի կախարդական,
Մի հեքիաթային վիթխարի դղյակ,
Որին մինչև այդ ինքն էր անտեղյակ:
Ընկել էր տղան մի կախարդական,
Մի հեքիաթային վիթխարի դղյակ,
Որին մինչև այդ ինքն էր անտեղյակ:
Ե՛վ սերտարանում, և՛ իր պաղ խցում՝
Աղոտ լույսի տակ իր նավթավառի,
Մինչևիսկ եթե ականջն էր խցում՝
Փանդիռն էր հնչում Գողթան գավառի
Մարտ ու սեր երգող ձայնեղ գուսանաց.
Ե՛վ խրախճանքը հին Վարդավառի,
Ե՛վ մեհյաններում մորթվող տավարի
Բառաչը խռպոտ, բոռոցը հորդուն
Տարաձայնում էր արդեն կուսանաց
Քրիստոսասեր թախծոտ մեղեդուն.
Հետո խուժում էր, մեղեդուն խեղդում
Վայրի աղմուկը վայրի քուշանաց,
Դոփ ու տրոփը բարբարոս հոնաց
Ու քաղաքակիրթ -
Նույնքան բիրտ -
Հունաց…
Թե՛ խժաձայն սույլ հռովմեական մարտափողերի,
Թե՛ բութ խռխռոց պարսից ահավոր մարտափղերի,
Թե՛ սելջուկական սրերի շառաչ,
Թե՛ կտրիճների մահազդու հառաչ,
Թե՛ մոնղոլական աղեղից պոկված երկաթե նետեր՝
Ասես թշնամու հեռավոր մատեր,
Որ աչք են հանում մի աջ ու մի ձախ.
Թե՛ վահանների ծնծղան անծիծաղ,
Թե՛ շեփորումը զորապետերի,
Խոլ ելևէջը արյան գետերի,
Հրդեհի ձեռքում հողմերն անսահման,-
Արձագանքում են նրա ականջում,
Եվ ինքնամոռաց՝ «Մարե՛ ջան, ամա՜ն»,-
Տեղից ցատկելով ակամա կանչում,
Ճչում է ձայնով փոքրիկ գազանի
Եվ արթնացընում մի քնած սանի,
Որ վեր է թռչում, նույնպես վախեցած,
Աչքերն է ճմլում, մազերն է խառնում,
Վերակացուի անվամբ սպառնում
Եվ, մինչև անգամ իր տված հարցի
Պատասխանի դեմ ականջը խցած՝
Հակում է նորից իր գլուխը ցած՝
Մագնիսի նման ձգող չոր բարձին…
Աղոտ լույսի տակ իր նավթավառի,
Մինչևիսկ եթե ականջն էր խցում՝
Փանդիռն էր հնչում Գողթան գավառի
Մարտ ու սեր երգող ձայնեղ գուսանաց.
Ե՛վ խրախճանքը հին Վարդավառի,
Ե՛վ մեհյաններում մորթվող տավարի
Բառաչը խռպոտ, բոռոցը հորդուն
Տարաձայնում էր արդեն կուսանաց
Քրիստոսասեր թախծոտ մեղեդուն.
Հետո խուժում էր, մեղեդուն խեղդում
Վայրի աղմուկը վայրի քուշանաց,
Դոփ ու տրոփը բարբարոս հոնաց
Ու քաղաքակիրթ -
Նույնքան բիրտ -
Հունաց…
Թե՛ խժաձայն սույլ հռովմեական մարտափողերի,
Թե՛ բութ խռխռոց պարսից ահավոր մարտափղերի,
Թե՛ սելջուկական սրերի շառաչ,
Թե՛ կտրիճների մահազդու հառաչ,
Թե՛ մոնղոլական աղեղից պոկված երկաթե նետեր՝
Ասես թշնամու հեռավոր մատեր,
Որ աչք են հանում մի աջ ու մի ձախ.
Թե՛ վահանների ծնծղան անծիծաղ,
Թե՛ շեփորումը զորապետերի,
Խոլ ելևէջը արյան գետերի,
Հրդեհի ձեռքում հողմերն անսահման,-
Արձագանքում են նրա ականջում,
Եվ ինքնամոռաց՝ «Մարե՛ ջան, ամա՜ն»,-
Տեղից ցատկելով ակամա կանչում,
Ճչում է ձայնով փոքրիկ գազանի
Եվ արթնացընում մի քնած սանի,
Որ վեր է թռչում, նույնպես վախեցած,
Աչքերն է ճմլում, մազերն է խառնում,
Վերակացուի անվամբ սպառնում
Եվ, մինչև անգամ իր տված հարցի
Պատասխանի դեմ ականջը խցած՝
Հակում է նորից իր գլուխը ցած՝
Մագնիսի նման ձգող չոր բարձին…
ՂՈՂԱՆՋ ՀՍԿՄԱՆ
Ամիսներն են դանդաղ հոսում,-
Ու կարդում է նա Մանրուսում:
Ամիսներն են դանդաղ հոսում,-
Ու կարդում է նա Մանրուսում:
Թո՛ղ օրերը տրվեն վազքի,-
Նա զննում է մեռյալ Խազգիրք:
Նա զննում է մեռյալ Խազգիրք:
…Գանձե՜ր, գանձե՜ր՝ փականքի տակ,
Իսկ գանձերի տերն՝ անգիտակ:
Իսկ գանձերի տերն՝ անգիտակ:
Անբանալի-գոց գանձարան…
Կյանքդ լինի թող տանջարան.
Թեկուզ մեռնես, բայց ման արի,
Փնտրիր, գտիր այդ բանալին:
Կյանքդ լինի թող տանջարան.
Թեկուզ մեռնես, բայց ման արի,
Փնտրիր, գտիր այդ բանալին:
Եվ աչքերն է ցավով թարթում:
- Տարիները թող որ վազեն:
Աչքերի դեմ, քուն թե արթուն,
Չվերծանված խազե՜ր, խազե՜ր. –
- Տարիները թող որ վազեն:
Աչքերի դեմ, քուն թե արթուն,
Չվերծանված խազե՜ր, խազե՜ր. –
Մեղեդիներ ու սաղմոսներ՝
Ոչ թե մինչև վանքի գմբեթ
Սուրբ խորանից երկարացած,
Այլ բրածո և քարացած.
Աստվածային վսեմ «Տաղ»-եր,
Որ ծալքերում մագաղաթի
Ժամանակն է փոշով թաղել.
Գանձի նման անգին «Գանձ»-եր,
Բայց ի՞նչ օգուտ, երբ չեն կարող
Կիզել անձեր,
Հոգի խանձել.
Ոչ թե մինչև վանքի գմբեթ
Սուրբ խորանից երկարացած,
Այլ բրածո և քարացած.
Աստվածային վսեմ «Տաղ»-եր,
Որ ծալքերում մագաղաթի
Ժամանակն է փոշով թաղել.
Գանձի նման անգին «Գանձ»-եր,
Բայց ի՞նչ օգուտ, երբ չեն կարող
Կիզել անձեր,
Հոգի խանձել.
Արձանացած-անշարժ «Փոխ»-եր,-
Ինչպե՞ս շարժել, տեղից փոխել.
Ինչպե՞ս շարժել, տեղից փոխել.
Դիակնացած «Քարոզ» ու «Ճառ»,-
Ի՞նչպես գտնել հարության ճար.
Ի՞նչպես գտնել հարության ճար.
«Եղիցի»-ներ, «Ավետիս»-ներ,-
Ա՜խ, թե նրանց հնչող տեսներ…
Ա՜խ, թե նրանց հնչող տեսներ…
Տարիներն են նորից հոսում,
Իսկ նրա դեմ՝ միշտ Մանրուսում,
Իսկ նրա դեմ՝ անվերջ Խազգիրք,-
Շո՛ւնչը, հոգի՛ն, տրո՜փն ազգի,
Որ դարձել է խազ ու նշան,
Մագաղաթի թերթեր խշշան:
Իսկ նրա դեմ՝ միշտ Մանրուսում,
Իսկ նրա դեմ՝ անվերջ Խազգիրք,-
Շո՛ւնչը, հոգի՛ն, տրո՜փն ազգի,
Որ դարձել է խազ ու նշան,
Մագաղաթի թերթեր խշշան:
Կարծես թե մարդ հանկարծակի
Ընկել է լուռ մի շիրմատուն,
Ու լեզվազուրկ շիրմաքարեր,
Նախանձով են նայում մարդուն:
Շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր,
Եվ մամուռի ու փոշու տակ՝ շիրմագըրե՛ր,
Եվ ի՜նչ խոսուն շիրմագըրեր.-
Արծիվ, Աղավնեկ, Բազե, Վարուժնակ,
Տանուտրակ, Ծիծեռն ու Տիրոցի ձագ.
Յուրաքանչյուրը ինչպե՞ս է ճախրել ,
Եվ ո՞ւր է իջել, ինչպիսի՞ թևով…
Աղաչանք, Հիվանդ, Տժգույն ու Լալկան.
Յուրաքանյուրը ինչպե՞ս է տխրել,
Ինչպե՞ս հառաչել, լացել ի՞նչ ձևով…
Դարբին ու Երկաթ,
Ինչպե՞ս էր զնգում,
Ինչպիսի՞ սալի,
Ինչպե՞ս էր մարդու հոգին պար ածում…
Հովիվ ու Ոչխար.
Ո՞նց էր շնկշնկում,
Ի՞նչ քար ու սարի,
Ի՞նչ շշուկով էր հոտը արածում…
Եվ նա վիրավոր աչքերն է թարթում:
- Թո՛ղ ժամանակը անշտապ վազեր:
Իսկ աչքերի դեմ՝ քնած թե արթուն՝
Նորի՛ց բերանփակ խազեր ու խազեր:
Խազեր Ձայնուժի.
Աստված չի՛ հուշի…
Խազեր Բանալի.
Ի՛նքդ ման արի…
Խազեր Կոչական ու Կետադըրող.
Մի՛ հուսահատվիր,
Կարո՛ղ ես, կարո՜ղ…
Խազեր Կիսանիշ և Ամանակի.
Կարիք ես զգում
Լոկ… ժամանակի՜…
Ընկել է լուռ մի շիրմատուն,
Ու լեզվազուրկ շիրմաքարեր,
Նախանձով են նայում մարդուն:
Շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր,
Եվ մամուռի ու փոշու տակ՝ շիրմագըրե՛ր,
Եվ ի՜նչ խոսուն շիրմագըրեր.-
Արծիվ, Աղավնեկ, Բազե, Վարուժնակ,
Տանուտրակ, Ծիծեռն ու Տիրոցի ձագ.
Յուրաքանչյուրը ինչպե՞ս է ճախրել ,
Եվ ո՞ւր է իջել, ինչպիսի՞ թևով…
Աղաչանք, Հիվանդ, Տժգույն ու Լալկան.
Յուրաքանյուրը ինչպե՞ս է տխրել,
Ինչպե՞ս հառաչել, լացել ի՞նչ ձևով…
Դարբին ու Երկաթ,
Ինչպե՞ս էր զնգում,
Ինչպիսի՞ սալի,
Ինչպե՞ս էր մարդու հոգին պար ածում…
Հովիվ ու Ոչխար.
Ո՞նց էր շնկշնկում,
Ի՞նչ քար ու սարի,
Ի՞նչ շշուկով էր հոտը արածում…
Եվ նա վիրավոր աչքերն է թարթում:
- Թո՛ղ ժամանակը անշտապ վազեր:
Իսկ աչքերի դեմ՝ քնած թե արթուն՝
Նորի՛ց բերանփակ խազեր ու խազեր:
Խազեր Ձայնուժի.
Աստված չի՛ հուշի…
Խազեր Բանալի.
Ի՛նքդ ման արի…
Խազեր Կոչական ու Կետադըրող.
Մի՛ հուսահատվիր,
Կարո՛ղ ես, կարո՜ղ…
Խազեր Կիսանիշ և Ամանակի.
Կարիք ես զգում
Լոկ… ժամանակի՜…
ՂՈՂԱՆՋ ՄԵՂՍԱԿԱՆ
Իսկ ժամանակը իրենն էր անում:
Իսկ ժամանակը իրենն էր անում:
Ամիսներն ամսին՝ անցնում են տարիք,
Եվ զգում է նա… այդ ինչի՞ կարիք…
Եվ զգում է նա… այդ ինչի՞ կարիք…
Դեղնած գրքերի փոշին բերանում՝
Նա դուռն է բանում իր խոնավ խցի
Ու դուրս է գալիս՝ փոքր-ինչ օդ ծծի:
Նա դուռն է բանում իր խոնավ խցի
Ու դուրս է գալիս՝ փոքր-ինչ օդ ծծի:
Կանաչ բնառվից անվայել թռնում
Եվ այգիների ճամփան է բռնում:
Եվ այգիների ճամփան է բռնում:
Ճամփան տանում է դեպի Արարատ,
Դեպի Մայր Արաքս՝ ճոխ դաշտի միջով:
Գարուն է գալիս:
Օդը՝ անարատ,
Բույրով ու թույրով, լույսով է առատ
Ու նրա ջահել սրտի պես՝ ճիչով:
Դեպի Մայր Արաքս՝ ճոխ դաշտի միջով:
Գարուն է գալիս:
Օդը՝ անարատ,
Բույրով ու թույրով, լույսով է առատ
Ու նրա ջահել սրտի պես՝ ճիչով:
Գարուն է գալիս:
Ձներն են լալիս:
Որ առու-առու՝
Կրքից պղտորված,
Իրար գիրկ վազեն:
Որ առու-առու՝
Կրքից պղտորված,
Իրար գիրկ վազեն:
Բացվող գարնան հետ վերադառնալիս՝
Զույգեր են կազմում տատրակը, բազեն:
Զույգեր են կազմում տատրակը, բազեն:
Ծառեր ու խոտեր ծաղիկ են տալիս,
Որ բնազդական-բուսական սիրով
Իրար փոշոտեն:
Որ բնազդական-բուսական սիրով
Իրար փոշոտեն:
Որսի դուրս գալիս՝
Քիչ է մնում թե գազաններն անգամ
Իրար հոշոտեն:
Քիչ է մնում թե գազաններն անգամ
Իրար հոշոտեն:
Իսկ սի՛րտը, սի՛րտը…
Իսկ սիրտը մարդու,
Սիրո հովերից այլևըս արթուն,
Գարնան գետի պես մերթ՝ վարար հորդում,
Մերթ անձրևի պես լալիս է-լալի՛ս,
Ուզում է մեկին ասել,
«Ցանկալի՛ս»,
Ուզում է մեկին խեղդվելով ասել.
«Իմ երա՛զ ու սե՛ր,
Դու ե՞րբ ես գալու»…
Իսկ սիրտը մարդու,
Սիրո հովերից այլևըս արթուն,
Գարնան գետի պես մերթ՝ վարար հորդում,
Մերթ անձրևի պես լալիս է-լալի՛ս,
Ուզում է մեկին ասել,
«Ցանկալի՛ս»,
Ուզում է մեկին խեղդվելով ասել.
«Իմ երա՛զ ու սե՛ր,
Դու ե՞րբ ես գալու»…
Գարուն է, գարուն:
Դաղձի բուրմունքից հարբել է առուն
Եվ ափերին է մի գլուխ զարկվում ութաձև քայլով,
Ինչպես գինովն է խփվում պատերին:
Նայողի աչքը խտուտ են ածում գույնով ու փայլով
Խլվլան փնջեր կարմիր պուտերի,
Կապույտ անմոռուկ ու խորոտ-մորոտ:
Ճամփի եզրերին, կարճլիկ ու կոլոտ՝
Բարեգութ դահճի ձեռքով գլխատված շարքն է թթերի,
Որ արդեն խուրձ-խուրձ շիվեր են տվել՝
Մեկի տեղ քսան ու դեռ ավելի,
Եվ հեռվից հիմա
Նման են արդյոք… մի փայտե պոչով մեծ ցախավելի՞,
Որ բիլ երկնքից պիտի որ ա՜յ ա՜յ-ամենավերջին
Ամպերը ջնջի,
Թե՞ կոթի վրա տնկված վրձինի,
Որ բիլ երկինքը ուր որ է պիտի կանաչ դարձընի…
Դաղձի բուրմունքից հարբել է առուն
Եվ ափերին է մի գլուխ զարկվում ութաձև քայլով,
Ինչպես գինովն է խփվում պատերին:
Նայողի աչքը խտուտ են ածում գույնով ու փայլով
Խլվլան փնջեր կարմիր պուտերի,
Կապույտ անմոռուկ ու խորոտ-մորոտ:
Ճամփի եզրերին, կարճլիկ ու կոլոտ՝
Բարեգութ դահճի ձեռքով գլխատված շարքն է թթերի,
Որ արդեն խուրձ-խուրձ շիվեր են տվել՝
Մեկի տեղ քսան ու դեռ ավելի,
Եվ հեռվից հիմա
Նման են արդյոք… մի փայտե պոչով մեծ ցախավելի՞,
Որ բիլ երկնքից պիտի որ ա՜յ ա՜յ-ամենավերջին
Ամպերը ջնջի,
Թե՞ կոթի վրա տնկված վրձինի,
Որ բիլ երկինքը ուր որ է պիտի կանաչ դարձընի…
Նա ինքնամոռաց գնում է առաջ:
Հրավիրականչ շեփորի նման՝
Հնչում է ցուլի կարոտի բառաչ…
Եվ ջրից թափուր սափորի նման՝
Քամու շնչի տակ անբառ երգում է փչակը ծառի:
Հրավիրականչ շեփորի նման՝
Հնչում է ցուլի կարոտի բառաչ…
Եվ ջրից թափուր սափորի նման՝
Քամու շնչի տակ անբառ երգում է փչակը ծառի:
Այգիների մեջ թաղված Տաճարի
Գմբեթն է միայն հեռվից երևում
Ծաղկած ծառերի գլխավերևում՝
Անհայտ թռչունի գլխիվայր շրջված մեծ բույնի նման:
Գմբեթն է միայն հեռվից երևում
Ծաղկած ծառերի գլխավերևում՝
Անհայտ թռչունի գլխիվայր շրջված մեծ բույնի նման:
Մի վաղուց ջարդված կավե հին աման,
Նա՛ էլ չի փրկվել գարնան վարակից.
Նրա շուրջ բոլոր
Մամուռն է քաշել կանաչ պարագիծ:
Նա՛ էլ չի փրկվել գարնան վարակից.
Նրա շուրջ բոլոր
Մամուռն է քաշել կանաչ պարագիծ:
Վիրավոր սնձի բացված երակից
Տաք արյան տեղակ պաղ կաթ է ծորում:
Դեղձենիների անբոց կրակից
Կայծեր են թռչում դիմացի ձորում:
Իսկ մամռակալած վիրափոր գուռին
Մի հին փչակված-բնաքանդ ուռի
Ծեր մուրացկանի ձեռքերի նման
Իր կոշտուկապատ ճյուղերն է մեկնել
Ու սրթսրթում է կարծես թե քաղցից…
Եվ դաշտն են ելել հարս ու աղջիկներ,
Որը՝ սիբեխի, իսկ որը՝ դաղձի:
Մերթ հեռանում են
Ու մերթ՝ կուտակվում,
Մեկ կռանում են
Ու մեկ՝ շիտակվում,
Մերթ՝ ուրախ ճիչով, ասես կարոտով՝
Իրար են պարզում լխտիկ թևերը,
Ցուցադըրում են, կարծես թե դիտմամբ,
Փակ մարմինների բոլոր ձևերը,
Որ… աբեղայի սիրտը խռովեն,
Որ… աբեղային անհուր խորովեն,
Որ… աստված ու նա կռվեն-խռովեն…
Եվ մի անօրե՛ն,
Մի անվանելի՛,
Անանվանելի՛ ինչ-որ զգացում
Կպչում է նրա սրտին ու անձին՝
Կաթի պես սնձի:
Նա շրթունքներն է ակամա կրծում,
Որ ցավը օգնի:
Իզուր է կարծում,
Թե ամենազոր գարնան դավերին
Կհաղթի ուժովն ինչ-որ ցավերի:
Եվ, ճարահատյալ, աչքերն է գոցում,
Որ սատանեկան տեսիլքն ավերի,
Բայց մթությունը… սա էլ իր սևով
Նրանց վառվռուն ձևերն ընդգծում,
Մաքրագըրում է, շեշտում ավելի:
Տաք արյան տեղակ պաղ կաթ է ծորում:
Դեղձենիների անբոց կրակից
Կայծեր են թռչում դիմացի ձորում:
Իսկ մամռակալած վիրափոր գուռին
Մի հին փչակված-բնաքանդ ուռի
Ծեր մուրացկանի ձեռքերի նման
Իր կոշտուկապատ ճյուղերն է մեկնել
Ու սրթսրթում է կարծես թե քաղցից…
Եվ դաշտն են ելել հարս ու աղջիկներ,
Որը՝ սիբեխի, իսկ որը՝ դաղձի:
Մերթ հեռանում են
Ու մերթ՝ կուտակվում,
Մեկ կռանում են
Ու մեկ՝ շիտակվում,
Մերթ՝ ուրախ ճիչով, ասես կարոտով՝
Իրար են պարզում լխտիկ թևերը,
Ցուցադըրում են, կարծես թե դիտմամբ,
Փակ մարմինների բոլոր ձևերը,
Որ… աբեղայի սիրտը խռովեն,
Որ… աբեղային անհուր խորովեն,
Որ… աստված ու նա կռվեն-խռովեն…
Եվ մի անօրե՛ն,
Մի անվանելի՛,
Անանվանելի՛ ինչ-որ զգացում
Կպչում է նրա սրտին ու անձին՝
Կաթի պես սնձի:
Նա շրթունքներն է ակամա կրծում,
Որ ցավը օգնի:
Իզուր է կարծում,
Թե ամենազոր գարնան դավերին
Կհաղթի ուժովն ինչ-որ ցավերի:
Եվ, ճարահատյալ, աչքերն է գոցում,
Որ սատանեկան տեսիլքն ավերի,
Բայց մթությունը… սա էլ իր սևով
Նրանց վառվռուն ձևերն ընդգծում,
Մաքրագըրում է, շեշտում ավելի:
Խաչակնքել է ուզում աբեղան
Բայց նրա աջը շարժվել չի ուզում,
Ոզում է կանչել մի բերան «մեղա»,
Բայց… կապ է ընկնում և խոսնակ լեզուն:
Բայց նրա աջը շարժվել չի ուզում,
Ոզում է կանչել մի բերան «մեղա»,
Բայց… կապ է ընկնում և խոսնակ լեզուն:
Եվ բնազդաբար, նա սիրտն է բռնում սև սքեմի տակ,
Նա սիրտն է սեղմում ափերով իր տաք,
Որ չտրոփի այդպես խենթորեն,
Որ չտրոփի և… չտրաքի՝
Պղպըջող գինու ափեափ լեցուն սափորի նման:
Մինչդեռ անվտանգ խուցի դարակին
Ննջում են տաղեր՝ կարոտ հորինման,
Մինչդեռ անփորձանք խուցի դարակին
Կարոտով նրա ճամփան են պահում
Անլեզու խազեր:
Նա սիրտն է սեղմում ափերով իր տաք,
Որ չտրոփի այդպես խենթորեն,
Որ չտրոփի և… չտրաքի՝
Պղպըջող գինու ափեափ լեցուն սափորի նման:
Մինչդեռ անվտանգ խուցի դարակին
Ննջում են տաղեր՝ կարոտ հորինման,
Մինչդեռ անփորձանք խուցի դարակին
Կարոտով նրա ճամփան են պահում
Անլեզու խազեր:
Նա ետ է դառնում, ուզում է վազել,
Գնալ ու նորից վերծանել համառ,
Որ ցավն աչքերի թերևս մի օր
Փոխարկի մի նոր
Ցնծուն հանդեսի՝
Իր, ուրիշների… ականջի համար:
Գնալ ու նորից վերծանել համառ,
Որ ցավն աչքերի թերևս մի օր
Փոխարկի մի նոր
Ցնծուն հանդեսի՝
Իր, ուրիշների… ականջի համար:
Նա ետ է դառնում իր ճամփի կեսից,
Որ գնա կրկին աչքի լույս մաշի
Եվ մի կերպ պրծնի իր սրտին կպած
Այդ կաթից սնձի,
Սոսնձից,
Խեժից,-
Եվ այդ վայրկյանին հանկարծ՝
Սոնա՛ յար,
Սոնա՛ յար,-
Թնդում,
Ու երգը խնդուն
Ընկնում է ետքից ու հետապնդում,
Կախվում է նրա փիլոնի փեշից,
Թառում է նրա փակված կոպերին,
Հալչում է նրա այրվող ափերին,
Ոտքերի առաջ թավալ է տալիս՝
Ճամփան է փակում և հիշեցնում,
Թե Վարդավառն է վերստին գալիս.
Սոնա՛ յար,
Սոնա՛ …
Ցնծությամբ օծված ծաղիկ է ծնում,
Ծաղիկնեի պես դաշտերով ցանում
Ջանգյուլում կանչող հարս-աղջիկներին.
Սոնա՛ յար,
Սոնա՛ …
Որ գնա կրկին աչքի լույս մաշի
Եվ մի կերպ պրծնի իր սրտին կպած
Այդ կաթից սնձի,
Սոսնձից,
Խեժից,-
Եվ այդ վայրկյանին հանկարծ՝
Սոնա՛ յար,
Սոնա՛ յար,-
Թնդում,
Ու երգը խնդուն
Ընկնում է ետքից ու հետապնդում,
Կախվում է նրա փիլոնի փեշից,
Թառում է նրա փակված կոպերին,
Հալչում է նրա այրվող ափերին,
Ոտքերի առաջ թավալ է տալիս՝
Ճամփան է փակում և հիշեցնում,
Թե Վարդավառն է վերստին գալիս.
Սոնա՛ յար,
Սոնա՛ …
Ցնծությամբ օծված ծաղիկ է ծնում,
Ծաղիկնեի պես դաշտերով ցանում
Ջանգյուլում կանչող հարս-աղջիկներին.
Սոնա՛ յար,
Սոնա՛ …
Քայլը հնչում է նո՛ւյն չափով՝
Սոնա՜ …
Կուրծքը շնչում է նո՛ւյն չափով՝
Սիրո՜ւն…
… Ու երբ, հոգնատանջ, աքլորականչին
Նա լուռ ննջում է,
Ինչ-որ մի Սոնա
Գալիս է թեքվում նրա ականջին
Ու շշնջում է,
Թե սարալանջին
Պառկած է քույրը՝ անունը Խումար
Ու երեսն էլ բաց՝ տեսնելու համար:
…Շողերով հինված իր գորգը թողել,
Առվի արծաթով երեսը ցողել,
Կանգնել է ճամփին մի շաղոտ Շողեր՝
Բոլոր գլուխը պսակած ծամով,
Աչքերը նման սուրբ աստվածամոր:
- «Իսկ դու՝ անխելքըդ, վախենամ քնես,
Վախենամ քնես, քնով ընկընես՝
Արտերըդ մնան առանց հերկելու,
Ու երբ վեր կենաս,
Վազելով գնաս՝
Հա՛ կանչիր Խումար, Շողեր ջան, Սոնաս,-
Խումար-իդ առան,
Սոնա-իդ տարան,
Շողեր-դ մնաց առանց գրկելու»…
Սոնա՜ …
Կուրծքը շնչում է նո՛ւյն չափով՝
Սիրո՜ւն…
… Ու երբ, հոգնատանջ, աքլորականչին
Նա լուռ ննջում է,
Ինչ-որ մի Սոնա
Գալիս է թեքվում նրա ականջին
Ու շշնջում է,
Թե սարալանջին
Պառկած է քույրը՝ անունը Խումար
Ու երեսն էլ բաց՝ տեսնելու համար:
…Շողերով հինված իր գորգը թողել,
Առվի արծաթով երեսը ցողել,
Կանգնել է ճամփին մի շաղոտ Շողեր՝
Բոլոր գլուխը պսակած ծամով,
Աչքերը նման սուրբ աստվածամոր:
- «Իսկ դու՝ անխելքըդ, վախենամ քնես,
Վախենամ քնես, քնով ընկընես՝
Արտերըդ մնան առանց հերկելու,
Ու երբ վեր կենաս,
Վազելով գնաս՝
Հա՛ կանչիր Խումար, Շողեր ջան, Սոնաս,-
Խումար-իդ առան,
Սոնա-իդ տարան,
Շողեր-դ մնաց առանց գրկելու»…
Մի խառնակ երազ տանջում է նրան մինչև լուսադեմ:
…Նա մեկ տեսնում է, որ մի շեկ Սաթո թևերը կանթել,
Կանգնել է իրենց կալի պռնկին:
Քամին խլում է նրա մինթանան,
Որ նրա թմփլիկ ծնկները բանա
Ու ցույց տա խալը՝ ծալի մեջ ծնկի:
Հետո այդ խալը դառնում է հանկարծ մի պուտ սև թանաք՝
Այն Շարակնոցում Սաղմոսավանքի,
Ու այդ կաթիլից իրար են ձուլվել զարդախազերը…
…Ու մեկ էլ քամին քանդում է հարսի դեղձան մազերը,
Եվ այդ մազերը – լարերի նման -
Ձգվում են մինչև ոտքերը նրա,
Ու շեկլիկ-մեկլիկ, աչքերով ծավի
Այդ հարսը հանկարծ… դառնում է տավիղ,
Եվ այդ ոսկելար, և այդ մսեղեն տավիղի վրա
Քամին նվագում ու… վերծանում է մեռած խազերը:
Ուզում է որսալ ու ձայնագըրել
(Ա՛յ, հիմա՛ – հիմա՛ լռած խազերի
Մեռած գաղտնիքը նա պիտի պարզի
Եվ իր մեծ գյուտով աշխարհը սարսի),
Բայց մինչ այդ արդեն նախանձոտ քամին այնպես է փչում,
Որ կտրատելով լարերը բոլոր՝
Վերև է ցցում.
Հիմա ո՛չ տավիղ,
Ո՛չ էլ վերծանվող մեռած խազերը:
Հիմա հուրհըրան բոցեր են թվում դեղձան մազերը,
Դեղձան մազերը թվում են հուր վառ՝
Բարակ ծխի հետ պարզված երկնքին:
Եվ հարսը հիմա դառնում է բուրվառ,
Ու շուրջը փռում բուրմունքը խնկի:
Աղջիկը բուրվա՞ռ,- որտե՞ղ է լսված…
Բայց հանկարծակի քամին դադարում
Եվ, գունդուկծիկ, բարդուն է թառում
(Ի՜նչ անտանելի շոգ է , տե՛ր Աստված)…
Ու դարձյալ նրա մազերը դեղձան,
Որ ծուփ-ծուփ էին՝ ծալեծալ դարձան.
Բուրվառ չէր արդեն,
Այլ կրկին
Մի կին,
Բոցավառ մի հա՞րս,
Թե՞ խարտյաշ աղջիկ,
Եվ տղամարդու հայացքից ազդված՝
Պտույտ է գալիս, որ թողնի փախչի
(-Էդ ո՞ւր, անհոգի՛, էդ ո՞ւր, անաստվա՛ծ)…
Մինչ տեսիլքով է աչքը հիանում՝
Սուրացող հարսը մինթանի փեշով
Պտտահողմի պես սյուն փոշի հանում
Եվ թեպետ – շո՜գ է – քիչ զով է անում,
Բայց մի սեղան բուռ փոշի է ցանում
Խեղճի աչքերը…
Ու նա քնի մեջ
Ձեռն ակամայից աչքին է տանում,
Որ կսկըծում է ու մրմըռում է:
Աչքերը ձեռքով նա ճմըռում է,
Քնից արթնանում…
…Նա մեկ տեսնում է, որ մի շեկ Սաթո թևերը կանթել,
Կանգնել է իրենց կալի պռնկին:
Քամին խլում է նրա մինթանան,
Որ նրա թմփլիկ ծնկները բանա
Ու ցույց տա խալը՝ ծալի մեջ ծնկի:
Հետո այդ խալը դառնում է հանկարծ մի պուտ սև թանաք՝
Այն Շարակնոցում Սաղմոսավանքի,
Ու այդ կաթիլից իրար են ձուլվել զարդախազերը…
…Ու մեկ էլ քամին քանդում է հարսի դեղձան մազերը,
Եվ այդ մազերը – լարերի նման -
Ձգվում են մինչև ոտքերը նրա,
Ու շեկլիկ-մեկլիկ, աչքերով ծավի
Այդ հարսը հանկարծ… դառնում է տավիղ,
Եվ այդ ոսկելար, և այդ մսեղեն տավիղի վրա
Քամին նվագում ու… վերծանում է մեռած խազերը:
Ուզում է որսալ ու ձայնագըրել
(Ա՛յ, հիմա՛ – հիմա՛ լռած խազերի
Մեռած գաղտնիքը նա պիտի պարզի
Եվ իր մեծ գյուտով աշխարհը սարսի),
Բայց մինչ այդ արդեն նախանձոտ քամին այնպես է փչում,
Որ կտրատելով լարերը բոլոր՝
Վերև է ցցում.
Հիմա ո՛չ տավիղ,
Ո՛չ էլ վերծանվող մեռած խազերը:
Հիմա հուրհըրան բոցեր են թվում դեղձան մազերը,
Դեղձան մազերը թվում են հուր վառ՝
Բարակ ծխի հետ պարզված երկնքին:
Եվ հարսը հիմա դառնում է բուրվառ,
Ու շուրջը փռում բուրմունքը խնկի:
Աղջիկը բուրվա՞ռ,- որտե՞ղ է լսված…
Բայց հանկարծակի քամին դադարում
Եվ, գունդուկծիկ, բարդուն է թառում
(Ի՜նչ անտանելի շոգ է , տե՛ր Աստված)…
Ու դարձյալ նրա մազերը դեղձան,
Որ ծուփ-ծուփ էին՝ ծալեծալ դարձան.
Բուրվառ չէր արդեն,
Այլ կրկին
Մի կին,
Բոցավառ մի հա՞րս,
Թե՞ խարտյաշ աղջիկ,
Եվ տղամարդու հայացքից ազդված՝
Պտույտ է գալիս, որ թողնի փախչի
(-Էդ ո՞ւր, անհոգի՛, էդ ո՞ւր, անաստվա՛ծ)…
Մինչ տեսիլքով է աչքը հիանում՝
Սուրացող հարսը մինթանի փեշով
Պտտահողմի պես սյուն փոշի հանում
Եվ թեպետ – շո՜գ է – քիչ զով է անում,
Բայց մի սեղան բուռ փոշի է ցանում
Խեղճի աչքերը…
Ու նա քնի մեջ
Ձեռն ակամայից աչքին է տանում,
Որ կսկըծում է ու մրմըռում է:
Աչքերը ձեռքով նա ճմըռում է,
Քնից արթնանում…
ՂՈՂԱՆՋ ՀԱՅՏՆՈՒԹՅԱՆ
Հետևում է տարին տարուն, միտքը՝ մտքին,
Հետևում է դեռ նոր գտած ելքը մուտքին:
Ապրում է նա աչքը՝ գրքին,
Ուշքը՝ երգին:
Հետևում է տարին տարուն, միտքը՝ մտքին,
Հետևում է դեռ նոր գտած ելքը մուտքին:
Ապրում է նա աչքը՝ գրքին,
Ուշքը՝ երգին:
Ե՜րգ և ուսո՛ւմ,
Շարակնոցնե՜ր ու Մանրուսո՛ւմ…
Մինչ օրերն են համըր հոսում՝
Մտքի հետ է միտքը խոսում.
- Խազե՜ր, խազե՜ր,- թող փորձ անի,
Գուցե մի օր և վերծանի,
Ու ժողովուրդն ապերջանիկ
Նախանձելի բախտ ստանա,
Աղքատացած մի ընտանիք
Ծով գանձերով հարստանա:
Շարակնոցնե՜ր ու Մանրուսո՛ւմ…
Մինչ օրերն են համըր հոսում՝
Մտքի հետ է միտքը խոսում.
- Խազե՜ր, խազե՜ր,- թող փորձ անի,
Գուցե մի օր և վերծանի,
Ու ժողովուրդն ապերջանիկ
Նախանձելի բախտ ստանա,
Աղքատացած մի ընտանիք
Ծով գանձերով հարստանա:
Բայց խազն է խազ ու գիրքը՝ գիրք:
Իսկ գրքից զատ կա կյանք ու գիրկ,
Իսկ խազից զատ կան խաղ ու տաղ՝
Կենսաթրթիռ, լուսաթաթախ,
Որ ապրում են, շնչում-հնչում
Մարդկանց շրթին, իր ականջում.
Որ կենդանի մարդն է հյուսում
Ու կենդանի մարդուն հուզում.
Որ հոսել են ու տեղ հասել
Ու չեն դարձել դեռ Մանրուսում,
Ու չեն դարձել մեռած խազեր…
Ո՞ւր են դրանք, ո՞ւր են սակայն:
Այսօր թե կան՝
Վաղը չկան.
Շուրջն ամեն տեղ
Երգվում են դեռ,
Բայց երգվելուց թե դադրեցին,
Խազերի պես, մեկ էլ տեսար,
Համրացան ու քար կտրեցին:
Իսկ գրքից զատ կա կյանք ու գիրկ,
Իսկ խազից զատ կան խաղ ու տաղ՝
Կենսաթրթիռ, լուսաթաթախ,
Որ ապրում են, շնչում-հնչում
Մարդկանց շրթին, իր ականջում.
Որ կենդանի մարդն է հյուսում
Ու կենդանի մարդուն հուզում.
Որ հոսել են ու տեղ հասել
Ու չեն դարձել դեռ Մանրուսում,
Ու չեն դարձել մեռած խազեր…
Ո՞ւր են դրանք, ո՞ւր են սակայն:
Այսօր թե կան՝
Վաղը չկան.
Շուրջն ամեն տեղ
Երգվում են դեռ,
Բայց երգվելուց թե դադրեցին,
Խազերի պես, մեկ էլ տեսար,
Համրացան ու քար կտրեցին:
Որտեղի՞ց են դրանք գալիս,
Եվ ի՞նչ ճամփով ո՞ւր են գնում,
Ի՞նչն է անցնող փրփուր տալիս,
Եվ ջրի պես ի՞նչն է մնում:
Եվ ի՞նչ ճամփով ո՞ւր են գնում,
Ի՞նչն է անցնող փրփուր տալիս,
Եվ ջրի պես ի՞նչն է մնում:
Ի՞նչն է այնտեղ ոգևորիչ,
Ինչո՞վ է խորթ և հարազատ,
Ինչո՞վ մոտիկ, ինչո՞վ է զատ
Աշխարհիկը հոգևորից:
Ինչո՞վ է խորթ և հարազատ,
Ինչո՞վ մոտիկ, ինչո՞վ է զատ
Աշխարհիկը հոգևորից:
Ի՞նչն է պայծառ, ի՞նչը՝ մթար,
Ո՞րն է քոնը, ո՞րն է օտար,
Ի՞նչն է եղծված կամ անվթար,
Ի՞նչն է կոպիտ կամ նազելի…
Իսկ թե հանկարծ այդտեղ գտար
Բանալիքը մունջ խազերի՞…
Ո՞րն է քոնը, ո՞րն է օտար,
Ի՞նչն է եղծված կամ անվթար,
Ի՞նչն է կոպիտ կամ նազելի…
Իսկ թե հանկարծ այդտեղ գտար
Բանալիքը մունջ խազերի՞…
ՂՈՂԱՆՋ ՕԾՄԱՆ
Եվ որտեղ երգն էր՝
Այնտեղ էլ նա էր…
Եվ որտեղ երգն էր՝
Այնտեղ էլ նա էր…
…Ուրա՞խ է կյանքը,
Տխո՞ւր, դաժա՞ն է.
Միշտ ժողովրդից երգն անբաժան է.
Տխո՞ւր, դաժա՞ն է.
Միշտ ժողովրդից երգն անբաժան է.
Նա միշտ երգով է բանում ու դատում
Սիրում ու ատում,
Վիշտը փարատում.
Սիրում ու ատում,
Վիշտը փարատում.
Երգով է ուրախ,
Երգով է տխուր,
Երգով է վառվում, երգով է մխում.
Երգով է տխուր,
Երգով է վառվում, երգով է մխում.
Երգով է նա միշտ վարում ու հերկում,
Մանում ու ներկում,
Երեխա գրկում.
Մանում ու ներկում,
Երեխա գրկում.
Երգով քաղում է,
Աղում-մաղում է.
Երգով է կնունք, հարսանիք անում,-
Աղում-մաղում է.
Երգով է կնունք, հարսանիք անում,-
Երգով է օրը բացվում-տաքանում,
Երգով է նորից օրն իրիկնանում…
Իսկ նա՞…
Երգով է նորից օրն իրիկնանում…
Իսկ նա՞…
Այդ ե՞րբ էր,
Այդ ե՞րբ էր,
Ե՞րբ էր.
Տասներկուամյա թշվառ մի որբ էր,
Երբ ձեռքից բռնած Ճեմարան բերին,
Եվ որբուկ Սողոն Սողոմոն դարձավ:
Այդ ե՞րբ էր,
Ե՞րբ էր.
Տասներկուամյա թշվառ մի որբ էր,
Երբ ձեռքից բռնած Ճեմարան բերին,
Եվ որբուկ Սողոն Սողոմոն դարձավ:
Ու չար թե բարի այդ ճանապարհին
Ե՛վըս տասներկու բոլորակ տարի
Ճեմարանի մեջ եկավ ու անցավ,
Ու Սողոմոնը… Կոմիտաս դարձավ՝
Ի խոր հարգանըս
Այն հոգեզվարթ կաթողիկոսի,
Որ տասներկու դար դրանից առաջ
Ապագա հունձի հունդերը ցրած՝
Ծիրը բաց արեց
Հայոց մեղեդու անթաղ ակոսի:
Ե՛վըս տասներկու բոլորակ տարի
Ճեմարանի մեջ եկավ ու անցավ,
Ու Սողոմոնը… Կոմիտաս դարձավ՝
Ի խոր հարգանըս
Այն հոգեզվարթ կաթողիկոսի,
Որ տասներկու դար դրանից առաջ
Ապագա հունձի հունդերը ցրած՝
Ծիրը բաց արեց
Հայոց մեղեդու անթաղ ակոսի:
Նա բանաստեղծ էր
Ու երգաստեղծ էր.
Ու երգաստեղծ էր.
Նա ուներ վառ ձայն
Ու նվագման ձիրք.
Եվ իր անվան հետ թողեց մի արձան՝
Խոսուն,
Բայց անձայն՝
«Նուիրեալք անձինք»:
Ու նվագման ձիրք.
Եվ իր անվան հետ թողեց մի արձան՝
Խոսուն,
Բայց անձայն՝
«Նուիրեալք անձինք»:
Ձգվել էր դարը, ու երկարաձիգ
Դարի ետևից նորն էր սողացել.
Դարի ետևից նորն էր սողացել.
Եվ հայ մեղեդին
Դար-դարի վրա
Կրակի նման վառ փողփողացել,
Տարուբերվել էր ծփան գետի պես,
Շեշտվել նետի պես,
Մխվել սրտերում
Ու դողդողացել:
Դար-դարի վրա
Կրակի նման վառ փողփողացել,
Տարուբերվել էր ծփան գետի պես,
Շեշտվել նետի պես,
Մխվել սրտերում
Ու դողդողացել:
Աշխարհասփյուռ հայոց թեմերի
Պատարագատու բոլոր բեմերին
Քանիսնե՜րն էին մի պահ շողացել,
Քանիսներն էին…
Պատարագատու բոլոր բեմերին
Քանիսնե՜րն էին մի պահ շողացել,
Քանիսներն էին…
Եվ սակայն ոչ ոք
Հայոց հինավուրց կաթողիկոսի անունը երբեք
Ո՛չ ստացել էր որպես թանկ ընծա,
Ո՛չ էլ գողացել:
Եվ հիմա – հանկա՜րծ – հայոց նորընծա
Երկրո՛րդ Կոմիտաս,
Որ Հայրապետի
Անվանը պիտի
Ամենայն ինչում
Տա նո՛ր մի հնչում,
Սուրբ հիշատակը մշտավառ պահի:
Հայոց հինավուրց կաթողիկոսի անունը երբեք
Ո՛չ ստացել էր որպես թանկ ընծա,
Ո՛չ էլ գողացել:
Եվ հիմա – հանկա՜րծ – հայոց նորընծա
Երկրո՛րդ Կոմիտաս,
Որ Հայրապետի
Անվանը պիտի
Ամենայն ինչում
Տա նո՛ր մի հնչում,
Սուրբ հիշատակը մշտավառ պահի:
Ո՞ւմ մտքով կանցներ այդ վսեմ պահին,
Թե այդ նորընծա-նոր Կոմիտասը
Պիտի մոռանա իր պարտավորիչ
Անխոս ստացած պատվիրան դասը՝
Պիտի նա մի օր երախտավորից
Յուրովի դառնա մի չար ապերախտ՝
Պիտի կողոպտի մի թափուր դրախտ.
Թե այդ նորընծա-նոր Կոմիտասը
Պիտի մոռանա իր պարտավորիչ
Անխոս ստացած պատվիրան դասը՝
Պիտի նա մի օր երախտավորից
Յուրովի դառնա մի չար ապերախտ՝
Պիտի կողոպտի մի թափուր դրախտ.
Հոգևոր պապի՝
Իր անվանատուր
Կաթողիկոսի անունն ստվերի,
Հակառակ անխոս տրված պատվերի՝
Եվ հիշատակը մոռացության տա,
Իր շենշող կյանքի կարմիր բոցերով
Մատիտի նման թավ ընդգծելով
Իր մեծ նախորդի մեռածության տակ…
Իր անվանատուր
Կաթողիկոսի անունն ստվերի,
Հակառակ անխոս տրված պատվերի՝
Եվ հիշատակը մոռացության տա,
Իր շենշող կյանքի կարմիր բոցերով
Մատիտի նման թավ ընդգծելով
Իր մեծ նախորդի մեռածության տակ…
